Heb ik corona? Tien seconden je adem inhouden zonder te hoesten geeft je uitsluitsel. Een goed medicijn? Deze epidemie is te bezweren met het drinken van bleekmiddel, of nog beter, een glaasje verse koeienurine. Fake news viert deze dagen hoogtij, maar waarom eigenlijk? Wij vroegen het universitair hoofddocent communicatiewetenschap en tevens fake news-onderzoeker aan de VU: Ivar Vermeulen.

De co­rona­cri­sis is bij uit­stek een goede voe­dings­bo­dem voor fake news. Geef toe, heb jij Goog­le ook niet af­ge­struind of die be­gin­nen­de keel­pijn of krie­bel­hoest wel­licht de eer­ste symp­to­men zijn van dat je het virus hebt op­ge­lo­pen?

Vol­gens Ver­meu­len is dat heel nor­maal ge­drag. "Men­sen zien het nieuws en zijn be­zorgd. Ze gaan ac­tief op zoek naar in­for­ma­tie om zich­zelf te be­scher­men. De ge­wo­ne media heb­ben maar een be­perk­te hoe­veel­heid nieu­we in­for­ma­tie te mel­den, de ‘nieuws­hon­ger’ is veel gro­ter, dus men­sen lezen ook din­gen die op so­ci­al media ge­post wor­den. Deze be­rich­ten wor­den dus veel ge­le­zen en door­ge­stuurd, voor­al als ze iets an­ders mel­den dan wat al in de main­stream media te lezen was. Hoe­veel men­sen stu­ren im­mers een be­richt van de RIVM door dat ook op ge­wo­ne nieuws­si­tes staat - wat is de meer­waar­de daar­van?”

"Er zijn ook andere belangen die een rol spelen."

Maar er is ook een hoop te ver­die­nen voor de be­den­ker van al dat fake news. Dat maakt het pro­du­ce­ren van mis­in­for­ma­tie ook zo aan­trek­ke­lijk. “Het is heel lo­nend om dit soort be­rich­ten te maken. Het en­ga­ge­ment bij de be­rich­ten is hoog, want veel men­sen wil­len dat bi­zar­re nieuw­tje of die nieu­we in­for­ma­tie graag delen en daar­door lig­gen de ad­ver­ten­tie-in­kom­sten ook hoog”, aldus Ver­meu­len. Er zijn ook an­de­re be­lan­gen die een rol spe­len. Vol­gens Ver­meu­len zijn er al­tijd wel par­tij­en die wil­len de­sta­bi­li­se­ren of dood­ge­wo­ne ‘trol­len’ die ge­nie­ten van men­sen op het ver­keer­de been zet­ten.

Toch zou je den­ken dat we in­mid­dels beter weten en niet meer ver­trou­wen op vage in­ter­netsi­tes die al­ler­lei ex­tre­me claims de we­reld in slin­ge­ren. Vol­gens Ver­meu­len is dat ech­ter niet zo sim­pel.

“Men­sen heb­ben een in­for­ma­tie­ach­ter­stand. Ze be­grij­pen niet of maar half hoe vi­rus­sen wer­ken of hoe de ver­sprei­ding werkt. Dat maakt het mak­ke­lijk ze iets op de mouw te spel­den. Veel men­sen heb­ben wel een soort wan­trou­wen, maar dan eer­der rich­ting de main­stream media of me­di­sche in­sti­tu­ties. Men­sen ge­lo­ven daar­door bij­voor­beeld in al­ler­lei com­plot­the­o­rieën dat big phar­ma be­paal­de ont­wik­ke­lin­gen of me­di­cij­nen zou te­gen­hou­den uit fi­nan­ciële mo­tie­ven, maar ook dat de over­heid, in­clu­sief het RIVM, in­for­ma­tie ach­ter­houdt over bij­voor­beeld hoe be­smet­te­lijk het virus is. Of het ge­ge­ven dat een huis­arts, een Viet­na­me­se dok­ter of een me­di­cijn­man een ont­dek­king heeft ge­daan die hon­derd pro­cent werkt, ter­wijl de we­ten­schap­pe­lij­ke we­reld mij­len­ver ach­ter­loopt. Maar sim­pel­weg het ge­loof dat de Ne­der­land­se over­heid dit wel weer op de slecht­st mo­ge­lij­ke ma­nier zal aan­pak­ken, doet het ook al­tijd goed.”

"In tij­den van fake news zijn de tra­di­ti­o­ne­le nieuws­bron­nen van le­vens­be­lang."

Voor de men­sen die korte met­ten wil­len maken met fake news raadt Ver­meu­len aan voor­al kri­tisch te kij­ken naar wie de bron is van het ver­haal. Het is ei­gen­lijk heel sim­pel. “Houd deze vuist­re­gel aan: Be­ken­de of er­ken­de nieuws­bron­nen zoals kran­ten, NOS en nu.​nl bren­gen geen nep­nieuws. Heeft een nieuws­be­richt een vage of he­le­maal geen nieuws­bron, dan kun je bijna al­tijd op je vin­gers na­tel­len dat je te maken hebt met fake news. Ik kan me niet her­in­ne­ren dat ik de laat­ste jaren via so­ci­al media ooit be­trouw­baar of be­lang­rijk nieuws heb bin­nen­ge­kre­gen dat niet op zijn minst al heel snel in de ge­wo­ne media te lezen was. In tij­den van fake news zijn de tra­di­ti­o­ne­le nieuws­bron­nen van le­vens­be­lang, omdat zij, nou ja bijna al­tijd, in staat zijn nep­nieuws van fei­te­lijk juist nieuws te on­der­schei­den en zo dus als nood­za­ke­lij­ke fil­ter fun­ge­ren.”

Op de vraag of over­he­den niet meer moe­ten in­grij­pen in de ver­sprei­ding van mis­in­for­ma­tie en daar­mee het ge­vaar van de­sta­bi­li­sa­tie van onze maat­schap­pij, zegt Ver­meu­len van niet.

"Dat is niet een taak waar de over­heid zich mee zou moe­ten be­zig­hou­den. Hoog­stens kun­nen ze geld be­schik­baar stel­len voor fact-chec­king, of een cam­pag­ne op­star­ten. Maar echt in­grij­pen in de in­houd van nieuws moet door on­af­han­ke­lij­ke or­ga­ni­sa­ties, zoals be­staan­de nieuws­or­ga­ni­sa­ties, wor­den ge­daan. Over­he­den mogen geen in­vloed heb­ben op de in­houd van be­richt­ge­ving, be­hal­ve een gun­stig kli­maat voor be­trouw­ba­re be­richt­ge­ving creëren.”