Hij heeft eens een 90-jarige non omvergereden op zijn dagelijkse fietstocht van Amsterdam CS naar de VU. Verder is het al die jaren goed gegaan. Hij had ook in 2002 te pletter kunnen vallen bij een expeditie in Indonesië. Plezier en plichtsgevoel staan centraal bij Nico van Straalen die als hoogleraar dierecologie en evolutiebiologie een bekend gezicht aan de VU is. Nu neemt hij afscheid. Nou ja, officieel dan. 

Hij schrok ervan, toen hij opeens bloemen kreeg tijdens een vergadering van het faculteitsbestuur. 40 jaar pensioen opgebouwd bij het ABP! Dat begon bij een studentassistentschap als biologiestudent eind jaren ’70 en sinds 1982 als promovendus aan de VU. ‘Het zou nu absoluut niet meer kunnen, wetenschappelijke mobiliteit is belangrijk en wordt enorm gestimuleerd’, beseft Nico van Straalen. ‘Ter verdediging voer ik altijd aan dat veel mensen op verschillende plekken min of meer hetzelfde gaan doen, terwijl ik op één plek veel verschillende dingen deed. Ik heb eigenlijk vier carrières gehad.’

De hoogleraar dierecologie doelt op de wetenschapsgebieden waarin hij actief was. ‘Tijdens mijn promotie was ik bezig met fundamentele populatiebiologie, ik onderzocht springstaarten in de bodem. Daarna met ecotoxicologie, tot ik dat in de loop van de jaren ’90 overdroeg aan Kees van Gestel. Vervolgens werkte ik in de moleculaire ecologie en de laatste jaren de evolutiebiologie.’

Expeditie hutantocht

Maar ook in een ander opzicht heeft Van Straalen vier loopbanen aan de VU gehad. Ten eerste dus als wetenschappelijk onderzoeker plus leidinggevende van de afdeling Dieroecologie, sinds kort Ecologische wetenschappen geheten. Bijna 70 promovendi begeleidde hij naar de doctorstitel, dat is uitzonderlijk veel. En hij begeleidde ze niet een béétje. Hij bezocht promovenda Ansje Löhr in Indonesië, waar ze de milieueffecten onderzocht van een superzuur vulkaanmeer van waaruit een rivier stroomde. ‘Het zat vol opgeloste metalen en de pH-waarde was 0,1 tot 2,3. Er speelden gewoon kinderen in en met het water werd suikerriet geïrrigeerd.’

‘We moesten afdalen vanaf de krater, door het oerwoud’

Van Straalen ging mee toen de promovenda monsters wilde nemen uit het rivierwater, in een ontoegankelijk stuk oerwoud. ‘We waren met zijn vieren: een student en een kennis van Ansje gingen ook mee. We moesten afdalen van de krater naar de kustvlakte, door het oerwoud. Er kwamen dampwolken uit het meer die we wel wilden ontwijken, maar even een stap opzij doen kon niet op die steile helling. Er waren dragers mee, die we deels betaalden met sigaretten.’

Ze waren vier dagen onderweg. ‘Elke dag moesten we om vier uur ’s middags stoppen, de dragers maakten dan een hutje. Om zes uur was het donker. Na twee dagen hadden we de rivier bereikt en moesten we terug omhoog. Een van die jongens had het niet meer, was helemaal verstijfd. “Kom op!”, zei Ansje, zij was erg onverschrokken. Maar het was veel te gevaarlijk. Expeditie hutantocht noemden we het, hutan is bos.’

Rennen door het gebouw

Anders dan voor veel andere wetenschappers, is onderwijs aan studenten voor Van Straalen ook altijd belangrijk geweest. Dat kun je bij hem met recht een aparte carrière noemen. Beroemd is zijn hardloopcollege evolutiebiologie waarbij de jongens in zweterige T-shirts door het gebouw rennen, waarna de meiden aan die shirts moeten ruiken welke man het aantrekkelijkst is. DNA-onderzoek wijst vervolgens uit dat ze kiezen voor de man met DNA dat het meest van het hunne verschilt. Dat leidt tot gezondere kinderen, evolutievoordeel dus. Zoiets vergeet je nooit meer.

‘Ik doe graag rare dingen tijdens colleges’

Keer op keer werd Van Straalen verkozen tot de beste docent van de biologie- en later de aard- en levenswetenschappenfaculteit. ‘Werken met studenten vind ik ontzettend leuk. Ze kunnen je als docent enorm stimuleren. Ik moet oppassen voor te veel theater, maar ik doe graag rare dingen tijdens colleges. Tijdens een college over fossiele mensachtigen bijvoorbeeld, komt het fossiel Lucy ter sprake. Als de sfeer goed is en ik echt contact heb met de zaal, zing ik met de studenten Lucy in the sky with diamondsvan The Beatles. Daardoor markeer je zo’n moment en blijft de kennis hangen: dat ze een Australopithecus afarensis was en in 1975 is gevonden.’

Melig van de naaldjaargangen

Met sommige studenten bleef het contact lang bestaan. ‘Ik heb bijvoorbeeld heel veel plezier gehad met een club van vijf studenten die zure regen onderzochten in de jaren ’80. De ouders van een van hen, Michiel Kraak, hadden een huisje in Ermelo. Nog jarenlang kwamen we daar jaarlijks bij elkaar en onderzochten in tien bospercelen de vitaliteit van de dennenbomen. Zo gezellig. Op den duur werden we natuurlijk melig van het inventariseren van naaldjaargangen in zo veel bomen. Maar er zijn nog twee publicaties uit voortgekomen ook.’

De derde carrière die Van Straalen aan de VU begon is die van columnist en wetenschap toegankelijk maken. Sinds 2007 schrijft hij wekelijks een column voor het Noordhollands Dagblad die tegenwoordig verschijnt in alle regionale dagbladen van de Holland Media Combinatie. ‘Hoe druk ik het ook had, ik heb altijd hoekjes vrijgehouden voor het schrijven van mijn columns en boeken. Zonder dat had ik het niet gered.’ Ook in Advalvas schreef hij sinds 2012 vijf jaar periodiek, zich verwonderend over zoiets als reputatiemanagement en agerend tegen studierendement. In 2012 hield hij een publiekscollege op Lowlands: Evolutie van de naakte aap. Vorige maand liet hij tijdens het Weekend van Wetenschap schedels van vroege mensachtigen zien aan jonge bezoekers. (foto: Caren Huygelen)

Vierde loopbaan was het zwaarst

De moeite om overeind te blijven, zat met name in de vierde loopbaan die Van Straalen aan de VU begon: die van faculteitsbestuurder. In 2015 werd hij gevraagd als portefeuillehouder onderwijs in het faculteitsbestuur. ‘Ik wilde me als goedbetaalde medewerker graag nuttig maken en niet rustig afbouwen tot mijn pensioen. Ik wilde er juist wel een schepje bovenop doen. Anderen vonden blijkbaar dat ik het kon, onder andere doordat ik vroeger ook in het bestuur van de toenmalige biologiefaculteit zat. Zelf wist ik ook dat ik een visie heb op onderwijs en dat ik mensen mee kan krijgen. En als ik iets kan, vind ik, dan moet ik het ook. Dan doe je weleens te veel.’

‘Als ik iets kan, vind ik, dan moet ik het ook’

Dat klinkt behoorlijk calvinistisch. De zoon van een bollenkweker met katholieke achtergrond vindt inderdaad dat hij moet woekeren met zijn talenten. Maar het was zwaar, ondanks het plezier met collega’s in het bestuur. Het debacle met de reorganisatie van de faculteit Aard- en Levenswetenschappen was net voorbij toen hij aantrad, maar Van Straalen ging meteen volop aan de slag om te helpen zorgen dat de master Hydrology en andere opleidingen bij aardwetenschappen konden blijven bestaan.

Alles dichtgetimmerd

‘Wat het voor mij zwaar maakte, is dat ik te veel kleine dingen zie waar ik dan iets aan wil doen. Iets als het herkansingsrooster bijvoorbeeld. Dat wilde ik voor de hele faculteit efficiënt regelen, terwijl het iets operationeels is dat bij het onderwijsbureau ligt. Maar ik vergaderde erover met de medezeggenschap, studenten spraken me erop aan en voor je het weet zitten er enorm veel uren in. Ik vind het moeilijk me te focussen op hoofdlijnen, dat heeft me parten gespeeld. Ik wist het goed te verbergen, maar er waren tijden dat ik na een weekend keihard doorwerken en slecht slapen al vreselijk uitgeput aan een nieuwe werkweek vol grote en moeilijke dingen begon.’

Het viel Van Straalen zwaar dat het zo moeilijk is om dingen te veranderen. ‘Dat is me erg tegengevallen. Dat was vroeger anders, denk ik. In 2004 hebben we het curriculum van de biologieopleidingen helemaal omgegooid, met meer samenhang en efficiëntie. Het curriculum verandert nu weer, maar het is nu veel moeilijker, alles is dichtgetimmerd met instrumenten voor kwaliteitszorg.’

Van Straalen is erg tegen de manier waarop het onderwijs wordt gefinancierd: inzet van docenten telt niet, alleen het aantal behaalde studiepunten. ‘Ik heb het niet voor elkaar gekregen daar iets aan te doen. De verandering was te groot en er was te veel weerstand.’

Sinds dit collegejaar is Van Straalen geen bestuurslid meer van de faculteit. Wel heeft hij nog boeken te schrijven, geeft hij nog veel onderwijs en begeleidt hij promovendi. Hij hoeft daarvoor niet meer helemaal naar Indonesië wellicht, maar voorlopig maakt hij wel zijn dagelijkse fietstocht naar de VU, na een busrit vanuit Edam. Een flink tempo heeft hij, collega Jelte Rozema kon hem nooit bijhouden. Nonnen, opgepast!

> Lees elders in VU Magazine over het boek Evolueren wij nog?, dat Van Straalen samen met Dick Roelofs schreef. Nu weten we dus dat hij toen ook nog een stressvolle periode als faculteitsbestuurder doormaakte.

> Bekijk ook de website nicovanstraalen.nl, met onder meer columns.