De ene hoogleraar vervalst persoonsbewijzen met chemische trucjes, de ander ontwikkelt afluisterapparatuur of neemt in het geheim tentamens af. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verzetten VU-hoogleraren en studenten zich actief tegen de Duitse bezetter. In het boek Geen Duimbreed?! geeft historicus Gjalt Zondergeld een boeiend overzicht van de VU in oorlogstijd.
Als in 1943 de VU noodgedwongen haar deuren sluit, gaat ondergronds het werk door. In het geheim worden tentamens afgenomen, en werkstukken beoordeeld. Ook het actieve verzet tegen de Duitse bezetter houdt stand. Zo groeien onder leiding van hoogleraren als chemicus Jan Coops, pedagoog Jan Waterink en psychiater Lammert van der Horst VU-complexen uit tot haarden van verzet. Het Hospitium aan de Keizersgracht, de Medische Faculteit gevestigd in de Valeriuskliniek, het Paedologisch Instituut en het lab aan De Lairessestraat: al deze panden van de VU bieden tijdens de Tweede Wereldoorlog een schuilplek aan onderduikers.
Overwerk op de Valeriuskliniek
De Valeriuskliniek, die op dat moment onder leiding staat van hoogleraar Lammert van der Horst, biedt onderdak aan joodse onderduikers die er als ‘patiënt’ worden opgenomen. Van der Horst neemt ook studenten-onderduikers onder zijn hoede. De kliniek groeit uit tot een centrum van verzetswerk: microfoons worden ontwikkeld, valse persoonsbewijzen vervaardigd en de top van het Nederlandse verzet komt er regelmatig samen om te vergaderen.
Het gebouw lag vlak bij het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst in de Euterpestraat. Hierdoor was de Valeriuskliniek een perfecte vergaderplek voor het verzet, want wie zou immers verwachten dat het zo dicht in de buurt van de Duitse bezetter samenkwam? De Duitse Wehrmacht deed meerdere pogingen het gebouw in gebruik te nemen; iets wat Van der Horst telkens behendig weet af te weren door een beroep te doen op de belangrijke medische functie van de kliniek.
Coops en zijn verzetsgroep
Van der Horst is niet de enige hoogleraar die zich bezighoudt met ‘illegale praktijken’. Hij werkt nauw samen met VU-hoogleraar en chemicus Jan Coops, die zich in het aangrenzende laboratorium aan De Lairessestraat (zie afbeelding boven artikel) bezighoudt met het vervalsen van persoonsbewijzen. Coops ontwikkelt met chemische middelen een slimme methode om de beruchte ‘J’ uit joodse persoonsbewijzen te verwijderen. Dit doet hij samen met in het lab ondergedoken studenten, die zich na de studentenrazzia van 6 februari 1943 aansluiten bij het verzetswerk van Coops.
De illegale praktijken van Coops en zijn onderduikers zijn uiteraard niet zonder gevaar. Coops wordt gearresteerd en gevangengezet. In 1945 wordt hij, in zeer slechte gezondheid, door de Amerikanen bevrijd uit de beruchte strafgevangenis Remscheid-Lütteringhausen in Duitsland. Kort na de bevrijding keert hij terug naar Nederland. Ook andere VU-hoogleraren worden gevangen genomen. Sommigen van hen overleven het niet, zoals hoogleraar V.H. Rutgers.De VU-gemeenschap betreurt uiteindelijk bijna honderd oorlogsslachtoffers.
Deel je herinneringen
Op de website Het Geheugen van de VU staat veel informatie over de oorlogsgeschiedenis van de VU. Ken jij nog boeiende verhalen over de VU in oorlogstijd? Deel ze hieronder.
Levensverhalen gezocht
VU-historici werken aan een boek en digitaal monument over de geschiedenis van de herdenkingsplaquette van de VU voor haar gevallenen in de Tweede Wereldoorlog. Elke naam op deze plaat wordt herdacht met een beschrijving van de persoonlijke levensgeschiedenis. We zijn nog op zoek naar de gegevens van de onderstaande personen:
VU-historici
Meinhardt Hendrik Boukema, student rechten, Zweelo 2 mei 1902 – omgekomen 12 juni 1943 in Nederlands Indië, lid van het KNIL | Hendrik Engel, jurist, 19 januari 1891 in Woerden – 26 juli 1945, omgekomen in Nederlands-Indië | Frans Nicolaas Erdtsieck, 23 maart 1916 – omgekomen 23 januari 1944, Nazi-Duitsland | Johan Carel Heinsius, jurist, 16 juli 1903 – omgekomen in ? | Evert Willem Hissink, student rechten, 8 september 1917- omgekomen 22 november 1943 nabij Berlijn | Johan Christiaan van Kerkhof, wis- en natuurkunde, 2 maart 1911- omgekomen, 20 februari 1942, Balikpapan | Carel Lodewijk van Leeuwen, student rechten, 14 januari 1922 – omgekomen 28 januari 1945 nabij Dachau | Gerrit Hendrik Jacob de Neef, student rechten, 8 mei 1913 – 27 februari 1942, verdronken in de Javazee | Pieter Postema, student wis- en natuurkunde, 6 december 1914 – 6 maart 1942 vermoord in Bandung | Willem Schmidt, student scheikunde, 8 februari 1924 – 5 augustus 1944, omgekomen in Dollbergen | Paulus van Weeren, student wis- en natuurkunde, 7 augustus 1918 – omgekomen in Bergen Belsen, 19 februari 1945 | Jan Westra, student klassieke talen, 2 februari 1908 – 14 december 1942, omgekomen in Nederlands Indië, lid van het KNIL
Wie meer van deze mensen weet, kan contact opnemen met Wim Berkelaar via: w.berkelaar@vu.nl of het postadres: Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme, Kamer 1 E – 45, Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam.
