Topambtenaar Gerard de Graaf zit namens de Europese Unie in Silicon Valley om daar de grote techbedrijven aan de Europese digitale regels te krijgen. „Technologische innovatie? Misschien kan er ook wat gedaan worden aan de daklozen die voor het gebouw van Twitter op de stoep liggen.”

Vanuit San Francisco staat hij VU Magazine op een voor hem zeer vroeg tijdstip via videoverbinding te woord. „Geeft niets. Ik moet de laatste weken sowieso al heel vroeg mijn bed uit om de Nederlandse WK-wedstrijden te kijken.”

U studeerde in de jaren tachtig sociale geografie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Waarom koos u voor die opleiding?

„Op de middelbare school intrigeerde het vak aardrijkskunde mij enorm. Mijn vader had een bloemenkwekerij dus wij konden nooit op vakantie naar het buitenland. Voor mij was aardrijkskunde een soort virtuele vakantie. Zo kon ik naar al die landen reizen zonder me fysiek te verplaatsen. De studie sociale geografie sloot daar goed bij aan."

„Ik weet nog dat ik voor de eerste keer de collegezaal inliep en de professor ons op strenge toon toesprak: ‘Kijk maar goed links en rechts van je. Volgend jaar zit er nog maar één van jullie drie.’ Ik schrok ervan en realiseerde me dat ik wel echt mijn best moest gaan doen, dat komen opdagen niet genoeg was."

Wat vond u van de studie?

„Ik vond de kwaliteit van de studie erg goed. Het was niet alleen geografie, maar ook een opleiding tot academisch denken. Ik ben daardoor een gestructureerde denker geworden. Daar ben ik de professoren dankbaar voor. Inhoudelijk leerde ik heel breed: van sociale geografie tot het ontstaan van bergen en qua onderwerpen raakten we aan de studies sociologie en antropologie."

„Als ze je ergens expert gaan noemen, moet je zorgen dat je wat anders gaat doen."

„Die lijn heeft zich doorgezet in mijn carrière. Ik ben geen specialist, maar een generalist. Binnen de Europese commissie wisselt men eigenlijk iedere drie jaar van beleidsterrein. Als ze je ergens expert gaan noemen, moet je zorgen dat je wat anders gaat doen. Ik switchte eerder van openbare aanbestedingen naar financiële services en daarna handelsbeleid en digitaal beleid. Je moet makkelijk kunnen overschakelen naar andere aspecten en interdisciplinair kunnen denken. Daar heb ik in mijn studie de bouwstenen voor gekregen."

Wat fascineert u aan het digitale dossier?

„Rond 2004 zag ik in dat het een belangrijk beleidsterrein zou worden. Ik heb altijd de drang gehad om op terreinen te werken die maatschappelijk relevant zijn en waar actie is. Als ik een auto zou zijn dan zou ik alleen een vijfde versnelling en een parkeermodus hebben. Vroeger was ‘digitaal’ een sector, die rond telecom bestond. Nu heeft ‘digitaal’ betrekking op de hele maatschappij. Dat brengt zoveel vraagstukken met zich mee. Neem de grote platformen: hoe gaan we ervoor zorgen dat internet veilig is? Dat die platformen de markt niet te veel domineren? Hoe positioneren we ons tegenover China?"

„Ook geopolitiek gezien gebeurt er ontzettend veel. Als landen als Kenia of Senegal keuzes gaan maken over hoe ze het internet willen reguleren, bij welk beleid gaan ze zich dan aansluiten? Bij dat van China, Rusland of in zekere mate ook Turkije? Of bij het Europese beleid gebaseerd op human rights?"

„Chinezen zijn verplicht om de speeches van hun grote leiders te volgen terwijl er camera’s op hen gericht staan waarmee hun ogen worden gevolgd."

Hoe denkt u over het digitale beleid in China? 

„Wat China doet is autoritair en repressief. Daar wordt social media gebruikt als surveillance- instrument om mensen in de gaten te houden. Dat gaat zelfs zo ver dat Chinezen verplicht zijn om de speeches van hun grote leiders te volgen, terwijl er camera’s op hen gericht staan waarmee hun ogen worden gevolgd. Zo kan worden bekeken of ze wel echt meekijken en -lezen met de speeches. Dat druist in tegen de vrijheid die wij als Europa voor ogen hebben."

U bent nu enkele maanden in Silicon Valley om daar te helpen het Europese beleid in te voeren bij de techreuzen. Waar gaan de gesprekken over?

„Begrijp me allereerst niet verkeerd, digitaal brengt veel goeds en maakt een belangrijk deel uit van ons leven. Ik schrik af en toe als ik op maandagochtend een melding krijg met het overzicht van hoeveel tijd ik heb doorgebracht op mijn iPhone. Maar we moeten onze ogen niet sluiten voor de gevaren en de nadelen. Er is veel illegale content, zoals kinderporno, waarin Nederland jammer genoeg de leider is, oproepen tot haat en geweld, en desinformatie. Het internet kan onze maatschappij ontwrichten. Neem de Brexit, de antivaxxers en en de desinformatie die Rusland verspreidt na de invasie in Oekraïne, zoals de schuld geven aan Europa van de hongersnood in Afrika als gevolg van de blokkade van graanschepen."

„Ik schrik af en toe als ik op maandagochtend een melding krijg met het overzicht van hoeveel tijd ik heb doorgebracht op mijn iPhone."

„Als regering moet je daarvoor duidelijke regels stellen. Platforms moeten hun verantwoordelijkheid kennen. De big tech zoals Google, Meta, Apple, Amazon, Twitter en talloze andere zitten hier. Zij moeten zich gaan houden aan de Europese wetgeving, zorgen dat het internet veilig is, dat hun diensten niet misbruikt kunnen worden voor illegale inhoud, dat hun ‘walled gardens’ geopend worden zodat andere bedrijven beter kunnen concurreren. Dat zijn verregaande maatregelen die grote bedrijven in hun hart raken. We hebben het hier over honderden miljarden dollars."

Geen fijne boodschap. Hoe reageren ze hierop?

„Verrassend vriendelijk. Als je zaken wilt doen in Europa, moet je je aan de regels in Europa houden. Als Europeanen medicijnen in Amerika willen verkopen, moeten ze die ook laten testen bij de FDA (Federal Drugs Administration). Europa is een belangrijke markt voor die platforms. Ze hebben geen keuze. Als ik hen was, zou ik ook heel vriendelijk zijn."

„De VS is een fantastisch land als je rijk bent, maar niet als je dat niet bent."

Gaat het niet tegen de American dream in? Dat de overheid zich niet te veel moet bemoeien met dit soort zaken?

„Dat is aan het veranderen. De VS is een fantastisch land als je rijk bent, maar niet als je dat niet bent. Iedere Amerikaan loopt rond met het idee: wat ga ik doen als ik morgen mijn baan kwijtraak? Er is geen sociaal vangnet. Je moet niet onderschatten wat dat psychologisch met iemand doet. Uit die permanente onzekerheid waar de gemiddelde Amerikaan aan blootstaat komt een politieke onrust voort. Platformen worden in toenemende mate verantwoordelijk gesteld voor de verdeeldheid en polarisering in de maatschappij. De roep om daar iets aan te doen wordt ook hier sterker. Amerika is zelf niet in staat om actie te ondernemen. Daarvoor is het te zeer verdeeld. De kans dat Amerika ons gaat volgen is dan ook nihil. Wij moeten als Europa dan maar de kar trekken."

Wat heeft u persoonlijk het meest verbaasd in San Francisco?

„Wat mij opvalt is dat er bij techbedrijven nog minder wordt nagedacht over wat de impact van de technologie op de samenleving is, dan ik al dacht. Die effecten kunnen enorm zijn. Er moet iets grondigs veranderen, al vanaf de opleiding van ingenieurs en andere technici. Als je technologie onderwijst, moet je ook ethiek onderwijzen, de maatschappelijke dimensie erin brengen. Technologie wordt immers gebruikt in de maatschappij. Net als een dokter de eed van Hippocrates aflegt, zou je bij technologie-opleidingen op Stanford of Berkeley moeten zeggen: do no harm."

„Misschien kan er ook wat gedaan worden aan de tienduizenden daklozen in San Francisco die bijna letterlijk voor de gebouwen van Big Tech, zoals Twitter, op de stoep liggen."

„Ik hoor hier overal mensen heel bevlogen zeggen dat ze de wereld willen veranderen. Met blockchain-technologie, crypto, metaverse, noem maar op. Tegelijkertijd gaan de huren hier door het dak, de supermarkt is minstens drie keer zo duur als in Nederland en als je geen topsalaris hebt kun je het hier vergeten. Dan denk ik soms: al die nadruk op technologische innovatie en snel rijk worden? Misschien kan er ook wat gedaan worden aan de tienduizenden daklozen in San Francisco die bijna letterlijk voor de gebouwen van Big Tech, zoals Twitter, op de stoep liggen. Als Europeaan zou je daar je ogen niet voor sluiten. Ik voel me in de VS veel meer een Europeaan dan in Europa zelf."