Met digitale methodes duikt VU-religiewetenschapper Yusuf Çelik in eeuwenoude teksten om te ontdekken hoe Joodse bekeerlingen hun stempel hebben gedrukt op islamitische tradities. Van rituelen tot interpretaties van heilige teksten - de invloed is groter dan gedacht. „Wat we nu als puur islamitisch beschouwen, kan sporen bevatten van eeuwenoude Joodse denkers”, aldus Çelik. 

Ben je gestart met je onderzoek vanwege de spanningen in Israël en Gaza?

„Dat zou je bijna denken. Het bizarre is dat ik mijn voorstel voor een beurs nét voor de aanslagen van 7 oktober 2023 had ingeleverd. Of die gebeurtenissen onbewust hebben meegespeeld bij de toekenning door de NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, red.) weet ik niet. Wat ik wel weet, is dat mijn fascinatie voor het onderwerp al veel eerder begon - tijdens mijn studententijd, toen ik in aanraking kwam met het begrip intertekstualiteit: het idee dat teksten en denkbeelden in elkaar overlopen, elkaar beïnvloeden en opnieuw vorm krijgen in verschillende tradities. Die gedachte liet me niet meer los."

Hoe wordt je onderzoek ontvangen door gelovigen, zowel binnen de islam als het jodendom?

„Dat verschilt. Sommige mensen zijn nieuwsgierig, anderen vinden het niet fijn om te horen dat islamitische tradities mogelijk beïnvloed zijn door Joodse bekeerlingen. En zijn al helemaal ongemakkelijk bij het idee dat bepaalde geloofspraktijken een Joodse oorsprong kunnen hebben. Ik probeer vooral een wetenschappelijke benadering te hanteren en de geschiedenis te laten spreken."

„Mijn onderzoek biedt tegenwicht tegen het idee dat Joden en moslims historisch gezien altijd tegenover elkaar hebben gestaan."

Wat betekent dit onderzoek in de context van de huidige maatschappij?

„We leven in een tijd waarin religieuze identiteiten soms als onveranderlijk en afgesloten worden gezien. Mijn onderzoek laat zien dat islamitische tradities dynamisch en in beweging zijn geweest. Het biedt ook tegenwicht tegen het idee dat Joden en moslims historisch gezien altijd tegenover elkaar hebben gestaan. Er zijn talloze voorbeelden van samenwerking, invloed en gedeelde tradities."

Over welke voorzichtige uitkomsten kun je vertellen?

„Ik wist dat in het jaar 627 alle volwassen mannen van de laatste Joodse stam in Medina wegens verraad ter dood werden gebracht. Alleen vrouwen, minderjarigen en eerdere bekeerlingen overleefden en werden opgenomen in de islamitische gemeenschap, die de Banu Qurayza-stam wordt genoemd. Met behulp van AI probeer ik uit te vinden hoe deze overlevenden hebben bijgedragen aan de islamitische traditie zoals we die nu kennen. Ik denk namelijk dat de Joodse achtergrond van deze mensen de interpretatie van de Koran heeft gevormd."

Kun je een voorbeeld noemen van zo’n traditie? 

„Een concreet voorbeeld is een overlevering over de plagen van Egypte. In Joodse bronnen wordt verteld dat wanneer een Egyptenaar uit de Nijl dronk, het water veranderde in bloed, maar wanneer een Jood dronk, bleef het gewoon water. Een bekeerling uit de Banu Qurayza heeft ditzelfde verhaal doorgegeven binnen de islamitische gemeenschap. Zo werd een specifieke Joodse traditie onderdeel van de islamitische overleveringscultuur."

„Een ander verhaal dat ik vond, gaat over een man die ontroostbaar was na het overlijden van zijn vrouw. Iemand uit zijn omgeving troostte hem door te zeggen: ‘Een van de kinderen van Israël verloor ook ooit zijn vrouw en hij was net zo’n ontroostbaar. Maar als je iets kostbaars hebt geleend, moet je het ook weer teruggeven. Je hebt haar even mogen hebben, en nu heeft God haar weer tot zich genomen.’ Die vroege moslims stonden dus juist open voor kennis en verhalen van buitenaf."

„Tegenwoordig zijn moslimgemeenschappen vaak meer afgebakend en denk ik dat er inmiddels zelfs antipathie tegen het overnemen van kennis uit andere religies bestaat."

Welke invloed hebben technologische ontwikkelingen op de bestudering van historische teksten?

„Met behulp van Artificial Intelligence kan ik Joodse namen opsporen in duizenden pagina’s historische islamitische teksten. En ik kan gemakkelijk zoeken op synoniemen van namen of begrippen, wat een grote stap vooruit is in vergelijkend onderzoek. Neem bijvoorbeeld het woord bedrieger, waarbij AI ook begrippen als charlatan kan herkennen. Of de naam Cohen, waarbij AI ook varianten en spellingen opspoort. Zo valt niets meer buiten onze blik."

Heeft dit onderzoek jouw kijk op de islam veranderd?

„Mijn kijk op de islam zelf is niet veranderd, maar wel die op de vroege moslims. Ik zie hen als een groep die veel nieuwsgieriger en opener stond tegenover kennis en verhalen van buitenaf. Tegenwoordig zijn moslimgemeenschappen vaak meer afgebakend en denk ik dat er inmiddels zelfs antipathie tegen het overnemen van kennis uit andere religies bestaat. Die eerdere kruisbestuiving tussen verschillende tradities vind ik fascinerend."

Ben je zelf streng gelovig opgevoed? 

„Ik groeide op met een rebelse, linkse vader die zich tegen typische religieuze autoriteitsfiguren, zoals de imam, afzette en een conservatieve moeder. Religie was er, maar er werd niet actief over gesproken aan de keukentafel. Ik voel me met beiden verbonden: ik draag traditie met me mee, maar altijd met een kritische blik."

„Dat zie je bij veel moslims: religie was lange tijd iets vanzelfsprekends, tot het ineens onder vuur kwam te liggen na de aanslagen van 9/11 in 2001. Pas toen de islam onderwerp werd van debat en negatieve beeldvorming, begon ik me af te vragen: klopt dat beeld? En hoe verhoud ik me ertoe? Dat wakkerde mijn behoefte aan om islamitische tradities op het hoogste niveau te begrijpen, juist omdat de islam vaak verkeerd wordt begrepen."

„Politici als Geert Wilders spreken vaak in harde termen over de islam, maar in mijn directe omgeving ervaar ik juist veel begrip."

„Tegelijkertijd merk ik een groot verschil tussen politiek en het dagelijkse leven. Politici als Geert Wilders spreken vaak in harde termen over de islam, maar in mijn directe omgeving ervaar ik juist veel begrip. Op de school van mijn dochtertje - een grotendeels witte school - wordt bij het kerstdiner vanzelf rekening gehouden met halal eten."

„Tijdens lezingen ontmoet ik ook geen islamcritici, maar juist geïnteresseerden die bijvoorbeeld meer willen weten over het vasten. Op uitnodigingen voor lezingen ga ik altijd in. Al komen er maar twee bezoekers, ik geloof in dialoog en wederzijds begrip. Ik struggle er alleen nog mee hoe ik de mensen bereik die juist de meest radicale ideeën hebben over de islam, want die - heb ik door de jaren heen gemerkt - komen juist niet naar mijn lezingen."