Afgelopen april zou Anne-Marie Slaughter naar Amsterdam zijn gekomen voor een symposium over democratische veerkracht en om haar eredoctoraat van de Vrije Universiteit Amsterdam in ontvangst te nemen. Vanwege de coronacrisis ging haar reis op het laatste moment niet door. Ze zal nu haar eredoctoraat in ontvangst nemen tijdens het Dies-programma op 6 november. VU Magazine sprak met eredoctor Anne-Marie Slaughter over de Amerikaanse verkiezingen, filterbubbels en de veerkracht van democratie. 

Wat is het effect van vier jaar Donald Trump op de Amerikaanse democratie?

„De Amerikaanse democratie is de oudste ononderbroken democratie ter wereld en het is tevens een liberale democratie, wat betekent dat we de rechten van minderheden beschermen. Maar ons systeem staat echt onder druk. Er zijn de afgelopen vier jaar dingen gebeurd die Amerikanen zoals ik nooit voor mogelijk hadden gehouden. 

„Het begon allemaal toen Trump de pers als vijand van het volk bestempelde. We hebben een president die liegt als een dictator en die ontkent dat er überhaupt zoiets als dé waarheid zou kunnen bestaan. Iets wat je keer op keer ziet in dictaturen, is dat er een volledig gecontroleerde informatieomgeving wordt gecreëerd. Dat is nog niet gebeurd in de VS, omdat we natuurlijk wel een vrije pers hebben. Maar we zijn vreselijk verdeeld en er zijn zoveel Amerikanen die alleen maar nieuws consumeren van partijdige bronnen. In zekere zin doen we dat allemaal. Er bestaat eigenlijk geen neutraal, onpartijdig nieuws meer. 

„We hebben een president die zegt dat hij zich niet aan de verkiezingsuitslag zal houden en die duidelijk probeert de verkiezingen te manipuleren."

„We hebben een president die zegt dat hij zich niet aan de verkiezingsuitslag zal houden en die duidelijk probeert de verkiezingen te manipuleren. Dit is dus een moment waarop Amerika, dat lange tijd zijn democratische waarden aan andere landen heeft opgedrongen en dat altijd een rotsvast vertrouwen had in zijn eigen democratische instellingen, kijkt naar andere landen met ingestorte democratieën en beseft: dat kan hier ook gebeuren. En misschien gaat het ook wel echt gebeuren."

"Tenzij wij allemaal – Amerikaanse burgers zoals ik, waar we dan ook mogen zijn – gaan stemmen. Je moet stemmen! Je moet het stemproces beschermen. Je moet ervoor zorgen dat de stemmen eerlijk worden geteld. Je moet ervoor zorgen dat ze door een onpartijdige organisatie worden herteld. Je moet ervoor zorgen dat de uitslag buiten kijf staat. En dat is aan ons. Democratie betekent in het Grieks letterlijk ‘heerschappij van het volk’. En wij zijn dat volk. Wij zijn het volk dat in de eerste zin van onze grondwet wordt genoemd en het is dus aan ons."

Is deze oproep aan de Amerikaanse kiezer voldoende? 

„Ik denk dat het wel helpt om zoveel mogelijk mensen aan te spreken. Toen de Tocqueville in 1830 door de Verenigde Staten reisde, viel het hem op hoeveel kleine maatschappelijke organisaties er waren. En ook nu zie je dat in het hele land kleinere initiatieven hun krachten bundelen om mensen naar de stembus te krijgen, om de verkiezingen te beschermen en om op verschillende manieren toezicht te houden bij de stembureaus."

„En dat maakt denk ik echt een verschil. Daarbij is het vooral belangrijk om minderheden te bereiken, en dan met name de niet-witte bevolking. Want juist die mensen zijn er vaak van overtuigd dat hun stem er niet toe doet. Dat wat ze ook doen, hun leven niet zal veranderen. En interessant genoeg waren veel mensen die in 2016 op Trump stemden voormalige Democraten. Het waren mensen die op Obama hadden gestemd, maar die hun banen nog steeds zagen verdwijnen, hun steden en dorpen nog steeds zagen krimpen en van wie de kinderen nog steeds slachtoffer werden van de opiaten-epidemie. Ze hebben eigenlijk uit protest op Trump gestemd. Het gaat er dus niet alleen om dat we mensen naar de stembus krijgen, we moeten er ook voor zorgen dat hun stem vervolgens doorklinkt in onze politiek op een manier die daadwerkelijk een verschil maakt."

Hoe kunnen we de veerkracht van onze democratieën vergroten? 

„Ik heb veel geschreven over netwerken en hoe je mensen bewust met elkaar moet verbinden om veerkracht op te bouwen. Een samenleving met uitgebreide netwerken met veel verschillende knooppunten – en dus ook met veel verschillende activiteiten – is veerkrachtiger dan een samenleving waarin de macht gecentraliseerd is. En daarin verschilt een dictatuur, in allerlei opzichten, wezenlijk van een democratie. Een dictatuur is meestal een gesloten en streng gecontroleerde samenleving, terwijl onze samenlevingen – die van Nederland, de Verenigde Staten en Europa – open zijn. Maar een samenleving kan ook open zijn zonder uitgebreide netwerken."

„Door de Black Lives Matter-protesten realiseren witte Amerikanen zich – voor het eerst, denk ik – dat hun zwarte medeburgers in een compleet andere werkelijkheid leven."

„Het is belangrijk dat we ons realiseren dat we niet alleen zijn. We worden overspoeld met propaganda die ons ervan probeert te overtuigen dat we gek zijn en dat niemand denkt zoals wij, dat iedereen het erover eens is dat Amerika op instorten staat. Het antwoord daarop vanuit de netwerktheorie is: nee, ik verbind me met mensen die net als ik anders tegen dit verhaal aankijken. Als je bijvoorbeeld naar de Arabische Lente kijkt, of naar andere revoluties uit het recente verleden, dan zie je dat mensen door sociale media ineens beseffen dat ze omringd zijn door gelijkgestemden."

In de VS is het nu zaak dat we bruggen slaan tussen witte en zwarte Amerikanen. Door de Black Lives Matter-protesten realiseren witte Amerikanen zich – voor het eerst, denk ik – dat hun zwarte medeburgers in een compleet andere werkelijkheid leven."

Amerika lijkt steeds verder te polariseren. Ervaart u dat ook zo? 

„De kloof tussen Democraten en Republikeinen is tegenwoordig inderdaad veel groter dan toen ik jong was. Ik had bijvoorbeeld veel Republikeinse vrienden. Ik woonde in een wijk waar sommige buren tijdens de presidentsverkiezingen een bord in hun tuin hadden staan voor de Republikeinse kandidaat, terwijl andere buren een bord voor de Democratische kandidaat hadden. Nu heb je Trump-buurten en Harris-Biden-buurten, en zijn vriendengroepen vaak politiek homogeen."

„We weten ook dat Amerikanen het tegenwoordig heel moeilijk vinden als hun partner op de tegenpartij stemt. Dat is heel erg gevaarlijk, omdat op die manier al onze andere identiteiten teniet worden gedaan. Ik heb misschien wel heel veel gemeen met een vrouw die op de Republikeinen stemt: ook zij heeft kinderen, maakt zich zorgen over de kwaliteit van het onderwijs en het milieu en wil dat er goede banen zijn. We lijken in allerlei opzichten meer op elkaar dan we van elkaar verschillen, maar we zijn elkaar kwijtgeraakt. En we zien alleen nog elkaars politieke identiteit."

Het lijkt erop dat onze virtuele filterbubbels zich nu ook in de echte wereld manifesteren. Hoe kunnen we die bubbels doorbreken?

„In Amerika gold vroeger de zogenaamde fairness doctrine, een soort mediacode die stelde dat als je in een tv-uitzending één standpunt belichtte, je ook aandacht aan het tegenstandpunt moest besteden. Het Amerikaanse medialandschap bestond vroeger uit drie grote zenders: ABC, CBS en NBC. Omdat ongeveer elke Amerikaan het nieuws via een van deze drie zenders volgde, was er wetgeving die ervoor zorgde dat de nieuwsvoorziening veel evenwichtiger was dan nu. Die is er nu natuurlijk niet meer, maar we hebben een hedendaags equivalent nodig voor het digitale tijdperk, onder andere in de vorm van strengere regelgeving voor de socialemediaplatforms die we gebruiken. Platforms als Facebook en Google zeggen al heel lang: wij publiceren zelf niets, we zijn alleen een platform voor anderen. Maar als de meeste Amerikanen het nieuws volgen via hun Facebook-feeds, dan moeten Facebook en andere socialemediabedrijven toch hun verantwoordelijkheid nemen en erkennen dat ze wel degelijk het publieke debat helpen vormgeven."

Hoe kunnen democratieën elkaar helpen?

„Europa heeft op dit moment een unieke en belangrijke missie op het wereldtoneel. Het is ook veel machtiger dan de meeste Europeanen en Amerikanen zich realiseren. De Europese Unie is de grootste economie ter wereld. Dat is gewoon een feit, maar niemand praat er ooit op die manier over. Mensen hebben het over de Verenigde Staten en China, maar de Europese Unie is echt de grootste. En het is een unie die bestaat uit een groot aantal oude en sterke democratieën. Europa leidt de rest van de wereld op het gebied van de sociaaldemocratie en in het vormgeven van een samenleving waarin de mens centraal staat, maar die ook kapitalistisch is. Sommige delen van Europa zijn daar beter in dan andere. De Scandinavische landen lopen waarschijnlijk voorop en ook in Nederland staat het er goed voor."

„Het is aan Europa om te laten zien hoe je van een grotendeels witte samenleving naar een meer multiculturele samenleving gaat."

„Maar Europa is ook een grote verzameling individuele samenlevingen die allemaal enorme veranderingen ondergaan. En in Europa wordt minder aandacht besteed aan immigratie dan in de Verenigde Staten. Mijn moeder komt uit België, dus ik heb Belgische familie. Als ik nu naar Brussel of Amsterdam ga, zijn dat totaal andere plekken dan de overwegend witte steden uit mijn jeugd. Het is dus aan Europa om te laten zien hoe je van een grotendeels witte samenleving naar een meer multiculturele samenleving gaat, waarin de verschillende bevolkingsgroepen bepaalde normen en waarden met elkaar delen, zonder dat de rijkdom die diversiteit met zich meebrengt verloren gaat."

„En ten slotte wil ik nog toevoegen dat Europa nog steeds de waarden van de rechtstaat uitdraagt. Niet alleen binnen Europa zelf, maar ook wereldwijd. Europa gelooft nog altijd in mondiale instellingen, ook al hebben Rusland, China en de Verenigde Staten geen interesse in een multilaterale wereldorde. Europa moet dus eigenlijk het fort bewaken, maar het is nog belangrijker dat het een weg vooruit weet te vinden. De Europese Unie is hét grote experiment van onze tijd. Het brengt soevereine naties samen voor bepaalde doeleinden, maar houdt ze op andere vlakken ook gescheiden. Dat is de enige manier om erachter te komen hoe we samen kunnen doen wat nodig is, terwijl we toch genoeg afstand van elkaar bewaren om onze eigen culturen, landen en tradities in stand te houden."

Op 3 november (verkiezingsdag in de VS) zal Anne-Marie Slaughter te gast zijn in een talkshow over de huidige staat van de democratie, samen met Sigrid Kaag. De talkshow wordt gepresenteerd door Marcia Luyten en vindt plaats op de VU-campus. Slaughter zal via een videoverbinding deelnemen aan het gesprek. De talkshow is online te volgen via een livestream.