Politicoloog Andé Krouwel en sociaal psycholoog Van Prooijen doen onderzoek naar complottheorieën in tijden van corona. Volgens Krouwel is zo’n onderzoek juist nu van levensbelang.

“Het percentage van mensen die geloven dat er een samenzwering schuilgaat achter het coronavirus, zegt iets over hoe angstig en kwetsbaar mensen zich vandaag de dag voelen. In tijden van crisis zoek je bescherming. Je ziet dan dat de groep die openstaat voor complottheorieën aan ‘complexiteitreductie’ doet om de wereld om zich heen te kunnen begrijpen. Het is bijvoorbeeld veel gemakkelijker om te zeggen dat 5G-masten corona hebben veroorzaakt dan de complexiteit in te duiken van hoe een virus zich over de wereld heeft verspreid. Dat deze manier van denken gevaarlijk is, zie je bijvoorbeeld aan dat er mensen 5G-masten in brand gaan steken. Het vernietigen van infrastructuur of het niet houden aan de gedragsregels, brengt andere mensen dan weer in gevaar. Juist op een moment dat gezondheidsdiensten moeten communiceren, hebben we een probleem als dat door het uitvallen van de communicatie-infrastructuur niet kan. Mijn of jouw vader of moeder kan daar het slachtoffer van worden. Er kunnen mensen overlijden door een complottheorie: je hebt slechts vijf tot tien procent van de bevolking nodig die in zekere mate gelooft in een samenzwering om instabiliteit in een land te creëren.” 

Bullshitgenerator
De wetenschappers hopen met het onderzoek beter in beeld te krijgen in hoeverre mensen geloven in de bestaande complottheorieën rond COVID-19. “Je ziet dat complotdenkers vaak enorm veel kennis overclaimen. Ze zijn ook heel zeker van hun kennis en sluiten hun ogen voor nieuwe informatie. In deze crisis hebben we bijvoorbeeld mensen gevraagd in hoeverre ze geloven dat hun overheid, de RIVM en de wetenschap correcte informatie met hen delen. We hebben gekeken naar hoe mensen de wereld om zich heen proberen te begrijpen, waar ze bang voor zijn en welke informatie ze wel en niet vertrouwen. Zo hebben we een ‘bullshitgenerator’ opgenomen die geheel onwillekeurig een fictief statement aan ondervraagden voorschotelt. Je zag dat mensen aangaven een diepgang te herkennen in de fictieve statements. Wij kijken in ons onderzoek in hoeverre mensen zonder bewijs geneigd zijn iets als waar aan te nemen. Op deze manier willen we onderzoeken hoe je het beste kunt communiceren in tijden van crisis. Welke soort informatie accepteren mensen wel en niet, en in hoeverre kunnen mensen logisch beredeneren. Uiteindelijk hopen we met die kennis een serie aanbevelingen te kunnen doen aan de overheid. Want zelfs als je gelooft dat China COVID-19 in een militair lab heeft gemaakt, kun je aan het virus doodgaan. Later praten we wel of China wel of niet achter de uitbraak zit, maar voor nu is het belangrijk dat je de juiste beschermende maatregelen treft.”

"Twee grootmachten waarvan je zou verwachten dat ze met een inhoudelijk verhaal komen, toeteren nu samenzweringen rond."

Complotdenkers als wereldleiders
Volgens Krouwel spelen er in deze tijd ook nog andere krachten mee die extra voer zijn voor complotdenkers. “Complotdenken is van alle tijden, maar er zijn twee dingen belangrijk en nieuw. Allereerst, mensen zijn veel meer in staat zelf informatie te verspreiden: je kunt met één druk op de knop een gemanipuleerd bericht naar de hele wereld sturen. In de structuur van het internet bestaat geen ‘edit’, en daarmee is het een vorm van onprofessionele informatievoorziening. Niemand kijkt of dat wat je uploadt wel klopt. Je ziet bijvoorbeeld dat extremisten daar graag gebruik van maken voor het verspreiden van hun propaganda. Ten tweede zie je dat zelfs een aantal wereldleiders actief meedoet aan het verspreiden van samenzweringen. Neem bijvoorbeeld Trump die het heel openlijk doet en Poetin die meer in social media-strategie onwaarheden de wereld ingooit. Twee grootmachten waarvan je zou verwachten dat ze met een inhoudelijk verhaal komen, toeteren nu samenzweringen rond.”

Babyboomgeneratie
Een bijzondere groep complotdenkers is volgens Krouwel de 50Plus-stemmer. Uit het onderzoek blijkt dat ze hoog scoren op de ladder van complotdenkers. “Kiezers van de 50Plus-partij hebben hun hele leven op traditionele partijen gestemd en zijn eigenlijk de rijkste generatie ooit. Deze babyboomgeneratie heeft gratis kunnen studeren, nog een goedkoop huis kunnen kopen, altijd vaste contracten gehad en voelt zich nu bedreigd. Ze zijn zwak, oud en bovenal bang om hun verworvenheden kwijt te raken. Ze zijn gewend uit te gaan van sociale zekerheid en voelen zich nu kwetsbaar. Gek genoeg hebben ze zelf deze wereld gecreëerd en niet nagedacht over de consequenties.”  

"Hoe dan ook, we moeten altijd het gesprek blijven aangaan. Wat is er anders nog?"

Twitterdiscussie
De boodschap is duidelijk: complotdenken kan zeer gevaarlijk zijn. Op de vraag of je de discussie wel moet aangaan met een complotdenker die zijn ogen sluit voor feitelijke informatie, heeft Krouwel een duidelijk antwoord. “Hoe dan ook, we moeten altijd het gesprek blijven aangaan. Wat is er anders nog? Kijk, met een gelovig iemand ga ik niet de discussie aan over de vraag of God wel bestaat. Maar in alle andere gevallen, wat mij fascineert en wat ik wil begrijpen is de structuur die er achter schuilgaat. Ik ga ook altijd de discussie aan op Twitter. ‘Hé, volgens mij klopt jouw hypothese niet, kijk hier eens naar.’ De reactie die ik terugkrijg, leert mij hoe je met deze mensen moet communiceren. Ik gebruik de discussies op twitter zelfs voor mijn onderzoek. Het is namelijk van groot belang om te begrijpen waarom mensen ergens iets van vinden.”  

Testpanel
Het onderzoek naar complottheorieën is onderdeel van een groter onderzoek dat Krouwel en Van Prooijen al zeven jaar doen. Het idee is ontstaan uit de Kieskompas; een wetenschappelijke methode die Krouwel ontwikkelde om kiezers te helpen bij het vinden van hun politieke voorkeur. “Ik kreeg veel kritiek op dit kompas, omdat ik uitging van een rationale optelsom bij het uitbrengen van stemadvies. Daar klopt natuurlijk niets van, want bij een politieke voorkeur komt ook emotie kijken. Mensen hebben een diepere ideologie in het leven. Sommige mensen gaan ervan uit dat alle banken boeven zijn, dat multimiljonair Bill Gates ons probeert te vermoorden, en dat de Europese Unie ons wil ontvolken. Ik heb destijds Jan-Willem van Prooijen benaderd om te kijken hoe we deze emotionele component in het kiesgedrag kunnen onderzoeken. Zo is er uiteindelijk een panel ontstaan van 208.000 mensen waaruit een representatieve sample kan worden getrokken voor de Nederlandse bevolking. Deze groep ondervragen we regelmatig over complottheorieën.“

De eerste analyse zal over enkele weken verschijnen in een korte research note. Voor meer informatie over het grootschalige onderzoek naar complottheorieën bezoek de website van Kieskompas.