Hoewel hij de politiek al zeven jaar geleden verliet, vertelt oud-vicepremier Wouter Bos er nog altijd bevlogen over. Zo’n vijftig eerstejaars politicologie, wat hij zelf ook studeerde aan de VU, kregen 1 november een gastcollege over populisme. ‘Er is geen reden voor paniek.’ Gevaren ziet hij ook, en oplossingen.

Wouter Bos heeft er zichtbaar zin in. Zijn jasje gaat uit, handen in de zij en hij praat geanimeerd. ‘Ik was altijd al politiek geïnteresseerd en van plan om de politiek in te gaan, maar ik wilde eerst goed rondkijken in de wereld, om te weten hoe die in elkaar zit’, zegt alumnus politicologie en economie Wouter Bos (1963), nu bestuursvoorzitter van VUmc. In het gastcollege ‘Populisme: wat, hoe, waarom…. en wat nu?’ vertelt hij eerst kort over zijn carrièrepad. Hij werkte jarenlang voor Shell: in Boekarest, Hong Kong en Londen, tot hij in 1998 werd gevraagd als PvdA-Kamerlid. In 2002 schopte hij het tot partijleider en vanaf 2007 was hij minister van Financiën en vicepremier.

In 2010 verliet hij de politiek. Vooral omdat zijn drie jonge kinderen meer aandacht verdienden. Hij werd adviseur bij KPMG en stapte in 2013 over naar VUmc. ‘Tussendoor deed ik in 2012 nog een klein klusje: het in elkaar zetten van het kabinet Rutte-Asscher. Dat deden wij toen in een week of zes, zeven…’, zegt Bos veelbetekenend. De studenten grinniken.

‘Rutte schuift al drie verkiezingen op en weer terug’

Bos gaf het gastcollege binnen de bachelorwerkgroep politicologie over de Nederlandse politiek vorig jaar ook. Eerst heeft hij vier vragen aan de studenten: wat is populisme? Kun je een voorbeeld van populisme noemen? Is populisme rationeel? En: hoe versla je populisten? Zij krijgen tien minuten om hierover van gedachten te wisselen. Dat doen de meesten geanimeerd.

Om populisten te verslaan, stelt een student, moet je hun standpunten serieus nemen, nuanceren en er een alternatief voor bieden. Een ander vindt dat er meer op de inhoud met populisten gedebatteerd moet worden. ‘Dat heb ik zelf ook op alle manieren geprobeerd’, zegt Bos. Dat werkte in 2002 volgens hem aanvankelijk goed, omdat hij toen nog een politiek relatief onbeschreven blad was. ‘Tegenwoordig ben je politiek zuiver als je nog niet hebt hoeven leveren.’ Oftewel: regeringsverantwoordelijkheid hebt gedragen of een leidende rol in je partij hebt gehad. Waar hij tegenaan liep: je verhaal is toch altijd minder scherp dan dat van een populist. Rechts weet hier volgens hem beter op in te spelen dan links. ‘Rutte schuift al drie verkiezingen in verkiezingstijd naar populistisch rechts en erna weer terug.’

Populisme: ideologie of puur kiezers winnen?

Een student vraagt of Bos populisme ziet als inhoudelijke ideologie of als middel om kiezers te winnen. ‘Goede vraag!’, reageert de oud-politicus. ‘Ik zie het in eerste instantie als stijlvorm, aangezien populisten zeggen wat het publiek wil horen. Ze versimpelen de werkelijkheid, zijn onconventioneel en ‘licht’: ze gebruiken humor, bespelen de media en breken met de regels door hun woordgebruik en relletjes. Neem Trump, die doet voortdurend dingen waarvan je zegt: dat dóe je toch niet?’

Daarnaast ziet hij echter ook een meer inhoudelijke vorm van populisme. Die vermengt elementen van links en rechts en is vooral gericht op behoud, van onder meer de verzorgingsstaat, waarschuwt voor de islam, is voor de natiestaat, kritisch op de rechtsstaat en voor directe democratie.

Toen Bos in de jaren tachtig politicologie studeerde, ‘Ja, opa vertelt’, leerde hij over het klassieke politieke spectrum. ‘Dat was een lijn van links naar rechts, met de meeste kiezers in het midden. De grootste tegenstelling was tussen ver links en ver rechts. Inmiddels is het politieke landschap eerder een hoefijzer, met de uiteinden dicht bij elkaar.’

Geen coherente coalitie meer mogelijk

Hij bespreekt de internationale trends, oorzaken van het populisme, waarom het juist nu populair is en waarom het gevaarlijk is. ‘Bijna een derde van het parlement zit nu op de flanken en heeft zich buiten mogelijke regeringsdeelname geplaatst. Consequentie is dat er geen coherente (centrum)rechtse of linkse coalitie mogelijk is. Daardoor moeten politieke tegenstanders samen regeren. Dat leidt tot zeer fragiele bouwsels vol compromissen en dat ondergraaft het vertrouwen in de politiek verder.’ Dit leidt tot een paradox, ziet Bos: ‘Juist de pleitbezorgers van zuivere politiek dwingen incoherente coalities met veel compromissen af.’

Het populisme is volgens hem wel rationeel. ‘Dani Rodrik, een fantastische Harvard-econoom die jullie echt moeten lezen, wijst op het trilemma dat je moet kiezen tussen democratie, soevereiniteit en vrijhandel. De traditionele politiek belooft alle drie, terwijl je er hiervan altijd hooguit twee kunt realiseren.’ Met de Brexit hebben de Britten gekozen voor minder vrijhandel, maar hebben ze wel democratie en soevereiniteit terug. Wilders maakt dezelfde keuze. ‘Rutte, Buma en Asscher ontkennen dit trilemma’, aldus Bos. ‘Zij vinden het veel te moeilijk om te kiezen.’

Van populisten moet je leren

Om populisten te kunnen verslaan, moet je van ze leren, benadrukt hij. Over het falen van de traditionele politiek en over effectieve stijl en campagne. Bos ziet geen reden voor paniek: ‘In ons meerpartijenstelsel krijgen ze hoogstens 20 procent van de kiezers achter zich.’ Zijn adviezen:

– verbind. ‘De problematiek van de gespleten samenleving is een killer en maakt een land minder prettig om in te wonen.’
– promise less, deliver more en laat ze deelnemen aan de macht.

Eerstejaars Thijs Hoekstra (19) vindt het gastcollege inhoudelijk interessant, erg goed voorbereid en de spreker ‘heel eloquent’. Kende hij Bos eigenlijk vooraf al? Hij was toch pas 12 toen die de politiek verliet? ‘Natuurlijk wel’, reageert hij. ‘We zijn studenten politicologie!’

‘Kom te laat en je valt op’

Wouter Bos gaf vaker college op de VU: hij leerde in 2014 een zaal vol eerstejaars over de zin en onzin van netwerken. ‘Te veel old boys network zonder frisse wind, waarin iedereen elkaar naar de mond praat, is fataal. Er is een risico aan netwerken. Als je steeds in hetzelfde kringetje vrienden verkeert, mis je vernieuwing.’ Lees het artikel>